HISTERY U MSAMBER U MKAANEM MA ICIGHAN BIBILO KEN TIV SHA ANYOM ANYOM, SHA A DONDO A DONDO
1904: Nongo u S.U.M. tindi ior unyiin er ve za zende ken tar u Nigeria ne, ve va nenge mlu u tar ne sha u vea fa ajiir a vea va hii u pasen kwagh u Aôndo yô. Dr. Kumm lu u môm ken mba unyiin mbara. Er ve kôndo ifi u Benue yô, iyange igen ve tsa hen Abetse. Ka hen Abetse la, Dr. Kumm hii u fan zwa Tiv je ye. A nôngo a nger asemberakaa a ken zwa Tiv kpaa. Ka nahan ve, zum u a za zende ken Sav Aferika la kpaa, a ôr kwagh u Tiv a mbara ye. A kaa er, sha mnenge na yô, ve va er tom ken tar u Tiv, ve pase Tiv kwagh u Aôndo.
1906: Gbaa u S.U.M. u Amerika hii tom ken tar u Jukun, ve maa useteishen mba Donga man Waka.
1907: Dr. Kumm za zende ken tar u Sav Aferika man er a za kohol Mbakristu keera, mba ve lu wan iyol u va pasen Ivangeli ken avegher a tar a ken Sudan ne yô, a lôhô ve er, ve va pase Ivangeli ken tar u Tiv. Mbakristu mba a kohol ve man a ôr kwagh a ve la, Ortese Botha kpaa lu u môm ker.
1908: Ortese Botha man Ortese Hosking mough ken tar u Sav Aferika ve kar ve yem ken tar u Ingelandi, ve za hen kwagh u angev mbu ken ityar i i tseen iyol ne man u kuran iyol sha mbu man icimbiv mbi sôron mbu. Sha mbee u inyom la ve va nyôr ken tar u Nigeria ne, kpa gbenda lu a bugh u a er tom ken tar u Tiv ga.
1909: Ortese Zimmermann va kohol ve. Inyom i 1909 i Ortese Zimmermann va mi la i been yô, ve cii ve mough ve yem hen Mbula, ikua ikua a Yola. Ve za tema ker, ve hii u pasen Mbula kwagh u Aôndo.
1910: Umishen mba ve hii u eren tom ken Imbusutarimese ne cii ve er mkohol shin Lokoja. Ken mkohol la ve kaa er, doo u a hii tom hen akuraior a kiriki ga, gayô, u henen zwa u mbaior, man u ngeren u ka tom u vesen kua u ican kpaa. Nahan yô, guda i vande hiin tom ken akuraior a a wer vesen, man a mase zan hemen u pasen kwagh u Aôndo hen akuraior a kiriki la kpaa ye. Mbula mbara cii ve kuma ingyegh er ior dubu anieni (8000) nahan tseegh. Nahan mkohol kaa er mbatesen mba ve hii tom hen Mbula la, ve ker ijiir igen ape vea fatyô u za eren tom u Aôndo yô. Hiihii yô, wanger mbatesen mbara u moughon hen Mbula kera ga, kpa ken masejime yô, wanger ve. Nahan ve rumun u eren sha imo i mkohol ne. Ve kav er i lu ishima i Aôndo er ve mough yô.
1911: Ve ker ijiir wue wue ken imbusutarimese ne, kpa ve zua a ma ijiir ga. Gbenda kondo ve hanma ian cii. Ken mhii u 1911 la, mbatesen mba ve lu eren tom ken tar u Jukun hen Waka man hen Donga la, ve tindi ve a loho, ve kaa er, “Icighan Jijingi kua se, se nenge doo u se pase ne er i gbe u kwaghôron u Aôndo ma a nyer ken Tiv yô”. Er mbatesen mba utar mbara ve va zua a loho la yô, ve er msen, ve pine Aôndo sha u A pase ve awashima Na sha loho la. Kpernan ve tema imôngo yô, hanmô ve nan gba ôron kaan er, nan sôn Aôndo yô, wanger nan er i lu ishima i Aôndo u ve za er tom ken tar u Tiv yô.
Ken inyom shon ne je, ken uwer u April 17 la, Ortese Zimmermann za tema twev hen Sai. Ka mhii u mnyer u Mkaanem ma Icighan Bibilo ken tar u Tiv je la. Shi ka mhii u tesen makeranta man u sôron ior angev kpaa.
Sha ayange la, Dogolomba lu a na ian er mbatesen ve zenden ken tar u Tiv je ga, sha ci u Tiv ve lu a rumun u lun sha ikyev i Dogolomba ga. I na ian er, ve pase kwaghaôndo hen agar a a lu hen kpegbenda u u dugh hen Waka u yem hen Takpugh la tseegh. Sha ayange la, Tiv mba ve tema igbudu vegher u ken tar u Jukun la yô, ve hemba agar atar ga.
Ken mbee u inyom i 1911 la, Ortese Judd va kohol Ortese Zimmermann hen Sai. Ka Ortese Judd ne, yange hii u ngeren takerada u hiihii ken zwa Tiv ye. Ortese Zimmermann tsa zan zan ken 1912 yô, a yem memiyol ken tar u Nasera. A lu nôngon u ma un hidi acin imôngo je kpaa a faityô ga, gbenda bugh un u hiden ga. Ortese Hosking kpe ken inyom i 1917. I ii un hen Keane hen ian i yemen Lafia la. Ortese Botha yem ken tar u Nasera ken inyom i 1953, maa a za kpe keregh. Inyom i 1912 la, Ortese Dogo man kwase na kua Ortese Agee ve va nyôr ken tar u Tiv. Ka Ortese Dogo (Strydom) ne a hii u geman ivangeli i Marku cii ken zwa Tiv ye. Ken inyom ne, wanye u Tiv u hiihii pase ken igbar er, un rumun Yesu Kristu jighjigh sha er A lu Oryiman na yô. Wanye u Tiv la lu Akiga Sai.
Ken inyom ne, shi Dogolomba rumun u nan mishen ian er ve zende ve pase kwaghaôndo zan zan ve kighir shin ifi u Kacina Ala. Kpa ve de peren ifi la ga.
1913: Mbatesen za hii Seteishen ve u sha uhar ken tar u Tiv sha Zaki Biam. Atese Iyolshila shi va nyôr ken inyom shon ne.
1914: Takerada u hiihii u i hii ngeren ken zwa Tiv yô, due. Iti na er “Zwa Tiv”.
1915: I tsegha Iyou Adua i hiihii i i hii maan ken tar u Tiv yô, sha Sai.
1916: I gema tom u mishen u ken tar u Tiv i wa sha ikyev i “Dutch Reformed Church Mission” (D.R.C.M.) Ityôkwagh yô, lu sha ci u i lu keren gbenda u a er man tom u Ter ua za hemen ken Tiv doo doo, anzughul aa lu ga yô.
Sha mhii u tom ne zan zan ar ken inyom i 1916 yô, mbatesen mba ve lu eren tom ken tar ne cii ve lu sha ikyev i “Sudan United Mission” (S.U.M.) u shin Sav Aferika la. Mbatesen mba ve va lu eren tom ken Tiv la yô, ve due ken iniongo i Kristu kposo kposo i ken tar u Nasera. Nahan kwagh la hingir kwagh u cian, gadia i lu henen er, er i lu nongo u Kristu môm u lu eren tom ken nongo u Kristu u Tiv ga yô, alaghga mpav una va lu ken nongo u Kristu u Tiv, gadia ieren i mba ve lu maan u la ia lu kposo kposo sha mlu u nongo u Kristu u ve dugh ker la.
Tsô er mbatesen mba ken nongo u Kristu u DRCM la ve hemba ngeen yô, mbatesen mba iniongo i Kristu igen cii tema nenge yô, hemba doon u vea lôhô nongo u Kristu u DRCM u ken tar u Sav Aferika la, u ngohol tom ne sha ikyev i u. Ve kpaa ve rumun, ve ngohol u. Ka ken inyom ne i zua a ivangeli i sha uwegh ku Marku ken zwa Tiv ye. Ken inyom i 1917 yô, i er mbakristu mba hiihii batisema. Ve lu iorov unyiin, nomso lu utar, kwase lu môm.
1919: I va tsôr twev hen Agwabi hen Tômbo. Seteishen u i maa la, mba yer un er Sev-av. Dogolomba bugh tar u Tiv cii. A na ian er, mbatesen ve samber ker, ve pase kwaghaôndo.
1920: I gber ivangeli i sha uwegh ku Mateu sha ikyekye ken zwa Tiv.
1921: I er or u sha utaan batisema.
1922: I er or u sha ateratar batisema. Nahan kohol mba i er ve batisema la cii yô, kasev lu uhar man nomsu lu unyiin. Kpa mba unyiin mba i hii eren ve batisema la ve lu ken mtsaha. Ken inyom shon ne shi i gber takerada u i yer er, “Akaa a Bibilo” la sha ikyekye ken zwa Tiv.
1923: I hii useteishen mba hev uhar, u môm sha Mkar man u môm sha Adikpo. Ken inyom ne, kwagh u ijungwen kpaa er, Mbatesen mba uhar saa shin mnger shin ifi u Kacina Ala sha Turan.
1924: I gber Ivangeli i sha uwegh ku Yohane sha ikyekye ken zwa Tiv.
1925: Ortwer va hii tom u iyouci sha Mkar. I hii ya u boda sha Mkar.
1926: I hii seteishen u he sha Turan. I cir seteishen u sha Sai kua u sha Adikpo la kpaa.
1927: I hii seteishen u hen Mbaakon sha Ukuna la.
1929: Hii ken inyom i 1923 zan zan 1929 ne i kera er ma or batisema ga. Ka ken mbee u 1929 man i er ior itiankarihiar batisema ye, mbanomso lu ateratar man kwase lu môm.
1930: I maa iyou i paven ior ker hen iyouci i hen Mkar la.
1931: I gber Aerenakaa a Mbaapostoli ken zwa Tiv. I hii makeranta u tesen Utica sha Mkar. I hii makeranta u mbayevkasev hen Tombo hen seteishen u Sav-av. I hii seteishen u shin Makurdi.
1932: I bee tsar u shin Makurdi la.
1933: Ken inyom ne yô, Tiv hii u nderen sha kwaghaôndo. Ve gba hiin u kohol ayol ave sha ajiir kposo kposo sha u henen u ôron takerada man u eren adua. Ka mhii u ubabelsekul je la. I hii mkohol u “Mba i tsough ve”. Mkohol u hiihii i er un sha Turan. I hii u teman twev mbu Gboko.
1935: I hii seteishen u shin Shangev-tiev. I er kwase u Tiv u hiihii batisema. Kasev mba utar mba i vande eren ve batisema la yô, i mar ve ken Tiv ga.
1936: I gber takerada u Mbaromanu zan zan Mpase ken zwa Tiv.
1937: I hii u gberen takerada u nan abaver a nongo u Kristu u i yer er “Mkaanem” la.
1938: I gber takerada u Pasalmi sha ikyekye ken zwa Tiv.
1939: Inyamibuan va samber ken tar u Tiv sha agee je.
1940: I hii makeranta u ukase hen Mkar. I hii u ngohol ancôgholov sha u koson ve hen makeranta u mbayev kasev u hen Tômbo la. I hii tom u “Boys’ Brigade”. Lu sha Turan i hii kompeni u hii hii ye.
1941: I hii “Mzough u ukase”.
1942: Ortese Goosen kkpe shin Tômbo. I gber ityakerada i ken ikyuryan i He cii hingir takerada môm. I yilan er “Ityendezwa i He”.
1943: Mba ve nyôr makeranta u mbaivangeli mba hiihii la ve bee makeranta ve. Ve lu iorov pue kar môm. Ken mbaivangeli mba hiihii mbara, mba utar hingir Mbatesen. Ken inyom shon ne je, Nevkar man kwase na za tema ken Utur sha u eren tom u Aôndo keregh.
1944: I bugh Iyou Adua i sha Ukuna.
1947: I bugh Iyou Adua i hen Mkar.
1948: Ortese De Lange kpe hen Mkar.
1949: I hii u samber a loho u ivangeli sha tar u Iyôn kua ken akuraior a sha iwo a a dondo a Tiv la.
1950: I hii tom u gberen ityakerada sha ikyekye (Press) hen Mkar. DRCM gema seteishen u Zaki Biam kua seteishen u Sev-av na sha ikyev i Mishen u C.R.C. Ortese Ipema lu Ortese ve u a hii teman ken Tiv yo. Ityôkwagh yô, lu sha ci u DRCM nenge mbatesen yina ve u zan hemen a tom u ken tar u Tiv er i doo u ma i ze hemen ami yô.
1951: I hii u maan ya u ancôgholov hen Mkar.
1952: I hii makeranta u Upastor. I ver nongo u Kristu u hen Adikpo la.
1954: I hii seteishen u Harga. S.U.M. (CRC) ngohol tom u DRCM yande ifi u Kacina Ala u ken ityoughkitaregh la cii.
1956: I hii u maan makeranta u mbayev kasev hen Uavande.
1957: Mver u nongo u Kristu u ken Sudan hen Tiv. I gema iti i Mkohol u “Mba i tsough ve” la hingir “Senodi u Nongo u Kristu u ken Sudan hen Tiv”. I ver nongo u Kristu u hen Ikyaave la.
1958: I hii seteishen u Asukunya. I ver nongo u Kristu u Aku.
1959: I tsegha iyou i Aôndo ken Mbaamandev hen Mkar.
1960: I hii seteishen u Isherev. I ver nongo u Kristu u hen Abwa.
1961: I kure tom u geman Icighan Bibilo cii ken zwa Tiv. I hii u pasen kwaghaôndo ken zwa Tiv sha radio u ELWA.
I hii makeranta u henen Bibilo hen Zaki Biam. DRCM gema tom u nongo u Kristu cii na sha ikyev i S.U.M. (CRC). Ityôkwagh i yange i hii man gba u SUM (CRC) una ngohol tom u DRCM hen Tiv yô, lu i je ne. Iyange igen sev hungwa av yô, mba DRCM yila nongo u Kristu u Tiv kaa a u er, “Ieren i Gomna u tar ve u Sav Aferika i doo Ugomna mba ityar igen ishima ga. Nahan bee ve er, kpee je, Gomna u Nigeria kpaa iyange igen una zenda ve abur abur nahan. A lu sha ci u ieren i Gomna u tar ve la una zenda ve abur abur ye.
Yô, hemba doon u nongo u Kristu u Tiv u rumun vea wa ve sha ikyev i mishen ugen. Aluer nongo u Kristu rumun ga man iyange igen a gba u vea yem abur abur yô, vea undu ve icôghol. Tsô hen shighe la yô, hanma mishen i ve fe ga kpaa ia gba va ngohol ve tsô. Alaghga yô, mishen la, ityesen na ia lu kposo, kpa vea fa ga. Nahan a hingir u ityesen ve i sha kwaghaôndo cii ia dan. Kpa aluer nongo u Kristu u Tiv rumun yô, vea wa ve sha ikyev i mishen u ityesen ve i kaha kposo a i ve kpishi ga yô.
Kwagh la doo nongo u Kristu u Tiv ga, kpa lu mimi kpôô, mba DRCM ôr ye. Nahan anyiman lu ga. Kwagh u eren sha mi ugen kposo kpa lu ga. Mba DRCM ka geman nongo u Kristu u Tiv wan sha ikyev i SUM (CRC) la. Yô, lu kwagh u iyange i môm shin inyom i môm tsô ga. I ver u nan tom la sha ikyev i SUM (CRC) ken anyom pue. Nahan lu ken inyom i 1954 ve hii ngohol ifi Kacina yande la ye. I ver ishima er ken inyom i 1964 yô, vea ngohol tom la cii. Kpa myem u DRCM va lu abur abur vough er yange ve henen nahan.
Gomna u Nigeria kera soo u zuan kwagh a Gomna u shin Sav Aferika ga, nahan a kaa er, ior mba Sav Aferika ve due ken tar na kera. Tsô ken Septemba 30, 1961 yô, SUM (CRC) ngohol tom u nongo u Kristu u Tiv cii sha ikyev ve. Ve ngohol tom ne, anyom shi ahar a ma i kom shighe u yange ve ver la.
AKAA A NONGO U KRISTU U TIV:
1. Ken inyom i 1968 la yo, ayenge a nongo u Kristu u Tiv lu nahan:
i. Alegh a nongo u Kristu - - 13,494
ii. Mba i er ve batisema ken inyom shon:
Mbavesen - 2,352
Mbayev mbakiriki - - 1,537
iii. Mba ve lu ken katekisema - - 10,399
iv. Mba ve lu ken mbakeren - - 14,373
v. Upastor mba Nigeria - - 30
vi. Upastor mba Mishen - - 7
vii. Mbaivangeli - - 79
viii.Ajiir a zan adua - - 1,485
ix. Myar u adua - - 199,014
x. Ubabelsekul - - 1,051
xi. Myar u Sandei Sekul - - 34,683
xii.Mzough Ukase - - 5,303
xiii.Mkombo u Onkasev - - 1,946
ivx.Katekisema u mbayev - - 3,286
xv. Inyaregh ki Nongo u Kristu - - £29,000
2. Ukelase mba Nongo u Kristu u Tiv cii ve lu utaankaruhar (7), ka; Kelase u Zaki Biam, Sai, Mkar, Apir, Mbaakon, Abwa man u Turan.
3. Atindi a Tamen a Nongo u Kristu (Constitution). I sor takerada u atindigh man ityom sha kwagh u Nongo u Kristu ne. Ka iti na je ngun; “Atindi a Tamen a Nongo u Kristu ye”. Me kera ter ne akaa a ker keng ga, kpa yam nen un tso ne fa akaa a Nongo u Kristu ne man igbenda i ve eren ityom yo.
0 Comment